جریان نشتی چیست ؟

نشت جریان یا جریان نشتی (Leakage Current)، به زبان ساده، جریانی است که به‌طور ناخواسته از مدار الکتریکی به زمین یا بدنه فلزی دستگاه‌ها جریان پیدا می‌کند. این جریان ممکن است از طریق عایق‌های آسیب‌دیده، رطوبت، گرد و غبار یا سیم‌کشی ناقص به وجود آید.

⚡ تعریف فنی نشت جریان:

در یک مدار الکتریکی سالم، جریان فقط باید از سیم فاز وارد مصرف‌کننده شده و از سیم نول خارج شود.
اما اگر مقداری از این جریان از مسیر دیگری (مثلاً از طریق بدنه دستگاه، بدن انسان یا زمین) عبور کند، به آن نشت جریان می‌گوییم.

🛠 علت‌های رایج نشت جریان:

خرابی یا پارگی عایق سیم‌ها
نفوذ رطوبت به داخل تابلو یا کابل‌ها
وجود گرد و غبار یا مواد رسانا روی مدارها
اشتباه در نصب یا سیم‌کشی مدار
قدیمی شدن تجهیزات و پوسیدگی کابل‌ها
وجود اتصال ضعیف یا لحیم‌کاری ناقص

⚠️ خطرات نشت جریان

مورد	توضیح
🔌 برق‌گرفتگی	جریان نشتی می‌تواند از بدن انسان عبور کند، حتی جریان‌های کوچک‌تر از 30 میلی‌آمپر خطرناک هستند.
🔥 آتش‌سوزی	در صورت تماس جریان نشتی با مواد قابل اشتعال، احتمال آتش‌سوزی وجود دارد.
💡 خرابی تجهیزات	دستگاه‌ها دچار اختلال یا آسیب دائمی می‌شوند.
💵 افزایش مصرف برق	جریان نشتی می‌تواند باعث افزایش هزینه‌ی برق شود.

🧠 چطور نشت جریان را تشخیص دهیم؟

برای تشخیص نشت جریان از ابزارهای زیر استفاده می‌شود:

کلید محافظ جان (RCD یا RCCB): در صورت نشت جریان (مثلاً بیشتر از ۳۰ میلی‌آمپر)، بلافاصله مدار را قطع می‌کند.
نشت‌یاب دیجیتال (Clamp Meter مخصوص نشت جریان): بدون قطع برق، مقدار دقیق نشت جریان را نمایش می‌دهد.
تست دستی: قطع کردن مدارها و بررسی مدار به مدار، البته پرخطر و غیراصولی!

کلید محافظ جان (RCD یا RCCB) نشت جریان را با مقایسه جریان عبوری از سیم فاز و نول تشخیص می‌دهد. اگر این دو جریان برابر نباشند، یعنی مقداری از جریان از مسیر دیگری (مثلاً بدن انسان یا زمین) عبور کرده باشد، کلید محافظ جان به‌طور خودکار برق را قطع می‌کند.

بیایید مرحله‌به‌مرحله بررسی کنیم:

🧠 اصل کار کلید محافظ جان:

⚙️ قانون فیزیکی:

در یک مدار سالم:

مقدار جریان واردشده از سیم فاز = مقدار جریان خارج‌شده از سیم نول

❗ اگر:

جریان فاز ≠ جریان نول → یعنی جریان نشت کرده است

🔄 عملکرد داخلی کلید محافظ جان:

درون کلید محافظ جان یک ترانسفورماتور حلقه‌ای شکل (هسته مغناطیسی) قرار دارد که سیم‌های فاز و نول از وسط آن عبور می‌کنند.
اگر جریان فاز و نول دقیقاً برابر باشند، میدان مغناطیسی تولیدشده توسط آنها همدیگر را خنثی می‌کنند ⇒ هیچ مشکلی نیست.
اما اگر بخشی از جریان از مسیر دیگری (مثل بدن انسان یا زمین) نشت کند، جریان خروجی نول کمتر از فاز می‌شود.
در این حالت، در ترانسفورماتور داخلی یک جریان القایی ایجاد می‌شود.
این جریان القایی باعث فعال شدن یک مدار قطع‌کننده داخل کلید شده و برق را در کمتر از ۰٫۱ ثانیه قطع می‌کند.

🎯 مثال واقعی:

فرض کنید شما با دست خیس به بدنه لباسشویی معیوب دست می‌زنید.
مقداری از جریان به جای برگشت از سیم نول، از بدن شما به زمین نشت می‌کند (مثلاً ۳۰ میلی‌آمپر).
کلید محافظ جان سریع متوجه این اختلاف می‌شود و مدار را قطع می‌کند، قبل از اینکه جریان برای بدن خطرناک شود.

📊 حساسیت کلید محافظ جان:

نوع محافظ جان	حساسیت جریان نشت	کاربرد
خانگی (RCCB)	۳۰ میلی‌آمپر	حفاظت از جان انسان
صنعتی/تجهیزاتی	۱۰۰ یا ۳۰۰ میلی‌آمپر	حفاظت از تجهیزات و جلوگیری از آتش‌سوزی

📌 نکات مهم:

محافظ جان فقط در برابر نشت جریان محافظت می‌کند، نه اتصال کوتاه یا اضافه‌بار.
حتماً باید سیم ارت (زمین) به درستی وصل شده باشد تا عملکرد مؤثری داشته باشد.
نصب نادرست یا استفاده در مدارهایی با نشت زیاد می‌تواند باعث قطع‌های مکرر و اشتباه شود.

✅ راه‌های جلوگیری از نشت جریان:

استفاده از کلید محافظ جان (RCD یا RCCB) در مدارها
انتخاب کابل‌ها و تجهیزات استاندارد و با کیفیت
عایق‌کاری اصولی و مناسب در برابر رطوبت
بررسی و نگهداری دوره‌ای سیستم برق
اتصال دقیق و اصولی سیم ارت (زمین)

📝 مثال ساده:

فرض کن لباسشویی شما سیم‌کشی سالمی ندارد، و عایق یکی از سیم‌ها خراب شده. وقتی بدنه‌ی فلزی آن را لمس می‌کنی، ممکن است جریان کمی از طریق بدن شما به زمین عبور کند. این همان نشت جریان است که می‌تواند مرگبار باشد اگر کلید محافظ جان نصب نباشد!

💡 در چه مواردی کلید محافظ جان عمل نمی‌کند؟

حالت	توضیح
👤 تماس هم‌زمان با فاز و نول	چون جریان به‌طور کامل از فاز وارد و از نول خارج می‌شود، اختلافی بین این دو نیست.
❌ نبود سیم ارت	اگر دستگاه به سیم ارت متصل نباشد، نشت جریان از طریق زمین تشخیص داده نمی‌شود.
🔧 اتصال محافظ جان اشتباه	اگر سیم‌ها اشتباه متصل شده باشند یا نول چند منبع در مدار باشد، عملکرد کلید مختل می‌شود.
🧯 نشت جریان بسیار کم	مثلاً کمتر از ۳۰ میلی‌آمپر، اگر کلید برای جریان‌های بالاتر تنظیم شده باشد، عمل نمی‌کند.
⚡ اتصال کوتاه مستقیم	محافظ جان برای نشت جریان به زمین طراحی شده، نه برای اتصال کوتاه یا اضافه‌بار (که نیاز به MCB یا فیوز دارد).
🔁 استفاده در سیستم‌های با نول مشترک یا بدون جداسازی مناسب	ممکن است باعث خطا در عملکرد شود یا اصلاً عمل نکند.

✅ محافظ جان چه زمانی عمل می‌کند؟

سناریو	عملکرد
👤 تماس با سیم فاز و زمین (یا بدنه فلزی متصل به زمین)	✅ بله، چون جریان از فاز وارد بدن و از طریق زمین خارج می‌شود ⇒ جریان نول کمتر از فاز می‌شود ⇒ محافظ جان عمل می‌کند.
🌧 نفوذ آب به دستگاه و اتصال بدنه به زمین	✅ بله
🧪 خرابی عایق و نشت به بدنه فلزی	✅ بله
⚙ اتصال اشتباه سیم فاز به شاسی دستگاه	✅ بله

🔌 محافظ جان از ما در برابر تماس با فاز و بدنه یا زمین محافظت می‌کند، نه تماس مستقیم فاز و نول.
برای حفاظت کامل، همیشه باید از ترکیب کلید محافظ جان + ارت + کلید مینیاتوری (MCB) استفاده شود.