برق چه زمانی باعث مرگ یا آسیب می‌شود؟

برق زمانی می‌تواند باعث مرگ یا آسیب جدی به انسان شود که جریان الکتریکی از بدن عبور کند و روی سیستم‌های حیاتی مانند قلب و مغز تأثیر بگذارد. عوامل مؤثر بر شدت آسیب شامل مقدار جریان، نوع جریان (AC یا DC)، مدت تماس، مسیر عبور جریان و مقاومت بدن است.

۱. مقدار جریان و تأثیر آن بر بدن

میزان جریان (بر حسب میلی‌آمپر – mA) تأثیر زیادی بر آسیب‌های الکتریکی دارد:

نکته: جریان 30 میلی‌آمپر (mA) می‌تواند کشنده باشد، مخصوصاً اگر مدت تماس طولانی باشد.

۲. ولتاژ و میزان خطر

• ولتاژهای کمتر از 50 ولت معمولاً خطر جدی ایجاد نمی‌کنند (مگر در شرایط خاص مانند پوست خیس).
• برق شهر (220 یا 110 ولت AC) به‌راحتی می‌تواند جریان‌های خطرناک (بیش از 30mA) ایجاد کند.
• ولتاژهای بالای 600 ولت تقریباً همیشه کشنده‌اند.

۳. نوع جریان: AC در مقابل DC

• جریان متناوب (AC – مانند برق شهری): خطرناک‌تر است زیرا باعث انقباض مداوم عضلات می‌شود و جدا شدن از منبع برق سخت‌تر است. (بیشترین خطر در 50-60 هرتز است)
• جریان مستقیم (DC – مانند باتری‌ها): کمتر خطرناک است اما در ولتاژهای بالا (مثلاً 400V DC) می‌تواند باعث سوختگی‌های شدید شود.

۴. مسیر عبور جریان از بدن

اگر جریان از قلب یا مغز عبور کند، خطر مرگ بسیار بالا است. مثلاً:

• دست راست → دست چپ (از قلب عبور می‌کند) → خطرناک‌ترین مسیر
• دست → پا (عبور از قفسه سینه و قلب) → خطر بالا
• یک انگشت → دست همان طرف (عبور از یک عضو) → آسیب کمتر

۵. مقاومت بدن و عوامل تأثیرگذار

مقاومت بدن به عوامل مختلفی بستگی دارد:

• پوست خشک: مقاومت بالا (100,000 اهم یا بیشتر) → خطر کمتر
• پوست خیس یا زخم‌شده: مقاومت پایین (1,000 اهم یا کمتر) → خطر بیشتر
• ایستادن روی سطح مرطوب یا فلزی: افزایش احتمال عبور جریان و خطر مرگ

۶. مدت تماس با برق

هرچه مدت تماس بیشتر باشد، احتمال آسیب شدیدتر و مرگ بیشتر می‌شود. حتی جریان‌های کمتر از 100mA اگر چند ثانیه ادامه داشته باشند، می‌توانند کشنده باشند.

۷. علائم شوک الکتریکی

• لرزش یا انقباض عضلات
• احساس سوزش یا درد شدید
• سختی در تنفس
• بیهوشی یا ایست قلبی
• سوختگی در محل ورود و خروج برق

۸. اقدامات فوری در صورت برق‌گرفتگی

• اگر فرد هنوز در تماس با برق است، مستقیم او را لمس نکنید!
• منبع برق را قطع کنید (کلید برق، فیوز یا کابل اصلی).
• اگر امکان قطع برق نیست، از چوب خشک، پلاستیک یا پارچه ضخیم برای جدا کردن فرد استفاده کنید.
• کمک‌های اولیه انجام دهید (CPR در صورت ایست قلبی).
• با اورژانس (115) تماس بگیرید.

9.برق‌گرفتگی چه زمانی خطرناک و مرگ‌آور می‌شود؟

برق زمانی خطرناک می‌شود که جریان الکتریکی (نه فقط ولتاژ) از بدن عبور کند و به سیستم‌های حیاتی آسیب بزند. خطر مرگ معمولاً از این مسیرها رخ می‌دهد:

• اختلال ریتم قلب (آریتمی) مثل فیبریلاسیون بطنی → شایع‌ترین علت مرگ ناگهانی
• فلج یا توقف تنفس (اثر روی مغز/ساقه مغز یا اسپاسم عضلات تنفسی)
• سوختگی داخلی و خارجی و تخریب بافت‌ها
• آسیب ثانویه مثل سقوط از ارتفاع، ضربه سر، خونریزی، شکستگی

۱) مقدار جریان (mA) و اثرات پزشکی

بدن انسان با «جریان» آسیب می‌بیند. یک جمع‌بندی پزشکیِ رایج:

• ۱ تا ۵ mA: احساس گزگز / شوک خفیف
• ۵ تا ۱۰ mA: درد و انقباض عضلات
• ۱۰ تا ۲۰ mA: “رها نکردن سیم” (عضلات دست قفل می‌کند)
• ۲۰ تا ۳۰ mA: سختی تنفس، خطر بالا
• ۳۰ تا ۵۰ mA: خطر جدی مرگ (به‌خصوص اگر مسیر از قفسه سینه بگذرد)
• ۵۰ تا ۱۰۰ mA: احتمال زیاد آریتمی‌های کشنده
• بالاتر از ۱۰۰ mA: سوختگی‌ها + توقف قلب/تنفس (بسته به زمان تماس)

نکته مهم: مدت تماس و مسیر و شرایط پوست می‌تواند همین اعداد را شدیداً جابه‌جا کند.

۲) ولتاژ و خطر: چرا ۲۲۰ ولت می‌تواند مرگ‌آور باشد؟

ولتاژ به‌تنهایی قاتل نیست؛ این رابطه مهم است:

جریان = ولتاژ ÷ مقاومت بدن

وقتی پوست خشک است، مقاومت بالا می‌رود و جریان کمتر می‌شود. اما در این شرایط مقاومت شدیداً کم می‌شود و جریان بالا می‌رود:

• دست خیس، بدن عرق‌کرده
• زخم یا بریدگی پوست
• تماس با فلز/زمین مرطوب
• تماس طولانی یا فشار زیاد روی پوست

به همین دلیل ۲۲۰ ولت AC در خانه می‌تواند به‌راحتی جریان‌های خطرناک ایجاد کند، مخصوصاً در حمام، آشپزخانه، محیط مرطوب، یا با دست خیس.

۳) AC در برابر DC

• AC شهری (۵۰-۶۰ هرتز) خطرناک‌تر است چون:
  • عضلات را در حالت اسپاسم نگه می‌دارد → فرد نمی‌تواند رها کند
  • بیشتر مستعد ایجاد فیبریلاسیون بطنی است (ریتم کشنده قلب)
• DC معمولاً:
  • یک انقباض شدید و پرتاب‌کننده ایجاد می‌کند (گاهی فرد را پرت می‌کند)
  • در ولتاژهای بالا سوختگی‌های شدید و عمیق می‌دهد

۴) مسیر عبور جریان: مرگ معمولاً از مسیر «قلب/مغز» می‌آید

خطرناک‌ترین مسیرها:

• دست به دست (از قفسه سینه/قلب عبور می‌کند)
• دست به پا (عبور از تنه)
  کم‌خطرتر (نه بی‌خطر):
• انگشت به همان دست یا مسیرهای کوتاه‌تر که از قفسه سینه دورند

۵) مقاومت بدن و نقش پوست

• پوست خشک مثل یک عایق عمل می‌کند.
• اما اگر پوست خیس یا زخمی باشد، عملاً مسیر رسانا ایجاد می‌شود و جریان خیلی راحت‌تر وارد بدن می‌شود.
• نکته پزشکی مهم: حتی اگر سوختگی سطحی کم باشد، ممکن است آسیب داخلی (عضله، عصب، رگ) جدی باشد.

۶) مدت تماس: چرا چند ثانیه تفاوت مرگ و زندگی است؟

حتی جریان متوسط اگر چند ثانیه ادامه پیدا کند می‌تواند:

• قلب را وارد ریتم کشنده کند
• تنفس را متوقف کند
• آسیب بافتی را شدید کند

به همین دلیل قطع سریع جریان مهم‌ترین اقدام است.

۷) علائم برق‌گرفتگی (از خفیف تا خطرناک)

علائم خفیف

• گزگز، درد موضعی
• سوختگی سطحی کوچک
• بی‌حسی گذرا

8) علائم هشداردهنده (اورژانسی)

• تنگی نفس، خس‌خس، احساس خفگی
• درد قفسه سینه، تپش قلب، بی‌نظمی ضربان
• بیهوشی، گیجی، تشنج
• سوختگی‌های عمیق یا چند نقطه‌ای (ورود/خروج)
• ضعف یک سمت بدن، اختلال گفتار (احتمال آسیب مغزی یا سکته/آسیب ثانویه)
• درد شدید عضلات، ادرار تیره (نشانه‌ی رابدومیولیز و آسیب کلیه)

9) عوارض جدی که پزشکان دنبالش هستند

• آریتمی قلبی (ممکن است با تأخیر هم رخ دهد)
• آسیب عصبی: بی‌حسی، گزگز ماندگار، ضعف عضلات
• سوختگی داخلی حتی با پوست ظاهراً سالم
• رابدومیولیز (تخریب عضله) → خطر نارسایی کلیه
• آسیب چشمی (گاهی آب‌مروارید در موارد خاص)
• آسیب بارداری (در حاملگی هر برق‌گرفتگی باید جدی بررسی شود)

■ ایست قلبی در شوک الکتریکی و برق گرفتگی ( صاعقه‌زدگی )

آسیب‌های ناشی از برق گرفتگی و شوک الکتریکی ناشی از تأثیر مستقیم جریان برق بر روی قلب و مغز می‌باشد. آسیب‌ها بیشتر در اثر تبدیل نیروی الکتریکی به نیروی گرمایی هنگام عبور جریان برق از بافت‌های بدن ایجاد می‌شوند.

معمولاً آسیب‌های جدی به دنبال در معرض قرار گرفتن با برق فشار قوی ایجاد می‌شود هرچند ممکن است جریان برق خانگی نیز کشنده باشد.

علت اولیه مرگ در قربانیان برق گرفتگی ایست قلبی است.

صاعقه زدگی: آسیب ناشی از صاعقه‌زدگی اغلب به علت عبور جریان با فشار قوی از بدن و تبدیل آن به انرژی گرمایی است. در زمان بروز صاعقه باید از تماس با فلزات و وسایل برقی اجتناب کنید.

در قربانیان صاعقه زدگی که دچار ایست قلبی یا تنفسی شده‌اند عدم درمان، منجر به مرگ می‌شود. اما بیماران صاعقه‌زده بدون ایست قلبی یا تنفسی بدون مداخله فوری نیز، شانس بهبودی بالایی دارند، بنابراین زمانی که با چند قربانی صاعقه‌زدگی به طور همزمان مواجه می‌شوید باید اول احیا را در بیماران ایست قلبی یا تنفسی شروع کنید و بعد به سایر مصدومان بپردازید. این برخلاف روال معمول تریاژ و اولویت بندی بیماران در بلایا و حوادث است که بیمار دچار ایست قلبی و تنفسی را از اولویت مراقبت خارج می‌کنیم)

احیای قلبی ریوی در قربانیان صاعقه‌زدگی یا برق گرفتگی با حالت عادی تفاوت‌هایی دارد. در مرحله اول و قبل از اقدام به هر کاری باید ایمنی خود و محیط را چک کنید. ابتدا برق محل را قطع کنید. همچنین توجه به پایداری و حفاظت ستون فقرات قربانی بسیار مهم و اساسی است.

حتی الامکان و هر چه سریع‌تر برای جلوگیری از آسیب بیشتر حرارتی، لباس‌های سوخته، کفش و کمربند بیمار را خارج کنید.

10) اقدامات فوری و کمک‌های اولیه مربوط به برق گرفتگی

قبل از هرچیزی خیلی بهتر است برای پیش گیری با کمک های اولیه آشنایی داشته باشید، این جزوه رایگان را در اختیار شما قرار داده ایم می توانید از آن استفاده کنید:

دانلود کتاب کمک های اولیه

قدم اول: ایمن‌سازی

1. به فرد دست نزنید اگر هنوز به برق وصل است.
2. برق را قطع کنید: فیوز/کلید اصلی/پریز.
3. اگر قطع ممکن نیست، با وسیله خشک و عایق (چوب خشک، پلاستیک ضخیم، کفش لاستیکی خشک) فرد را جدا کنید.
4. محیط را خشک کنید و خودتان روی سطح مرطوب نایستید.

قدم دوم: بررسی حیاتی (در ۱۰ ثانیه)

• آیا هوشیار است؟
• آیا نفس می‌کشد؟
• آیا نبض/علائم گردش خون دارد؟

اگر بیهوش است و نفس نمی‌کشد یا نفس‌نفس می‌زند:

• فوراً با اورژانس تماس بگیرید (در ایران 115).
• CPR را شروع کنید:
  • فشارهای قفسه سینه با ریتم نسبتاً سریع و پیوسته
  • اگر AED (دستگاه شوک) وجود دارد، استفاده کنید

اگر نفس می‌کشد ولی بیهوش است:

• در وضعیت ریکاوری (به پهلو) قرار دهید
• راه هوایی را باز نگه دارید
• تا رسیدن اورژانس پایش کنید

سوختگی‌ها حاصل از برق‌گرفتگی را چه کنیم؟

• محل را با آب خنک جاری (نه یخ) چند دقیقه خنک کنید
• زیورآلات نزدیک محل را در صورت امکان خارج کنید (قبل از تورم)
• روی سوختگی پماد/روغن/خمیردندان نزنید
• با گاز استریل/پارچه تمیز بپوشانید

چه زمانی حتی با علائم کم هم باید به اورژانس مراجعه کرد؟

اگر هرکدام از این‌ها وجود داشت:

• بیهوشی (حتی چند ثانیه)
• درد قفسه سینه/تپش قلب
• تنگی نفس
• سوختگی قابل توجه یا نقاط ورود/خروج
• برق‌گرفتگی با ولتاژ خانگی ۲۲۰ همراه با علائم
• کودک، سالمند، یا فرد باردار
• افتادن/ضربه همزمان

پیشگیری

• استفاده از RCD / محافظ جان (کلید نشتی جریان) به‌خصوص برای حمام/آشپزخانه
• عدم کار با وسایل برقی با دست خیس
• کفش عایق در محیط‌های کارگاهی
• بررسی اتصال زمین، پریزهای استاندارد، و کابل‌های سالم

سوالات متداول (FAQ)

آیا برق‌گرفتگی باعث مرگ مغزی می‌شود؟

می‌تواند، اما مستقیم نه همیشه. مسیر رایج این است:

• برق‌گرفتگی → ایست قلبی/توقف تنفس → قطع اکسیژن‌رسانی به مغز
  اگر بی‌اکسیژنی چند دقیقه ادامه پیدا کند، آسیب شدید مغزی رخ می‌دهد و در مواردی می‌تواند به مرگ مغزی برسد.
  پس برق‌گرفتگی معمولاً با ایجاد ایست قلبی/تنفسی، زمینه مرگ مغزی را فراهم می‌کند، نه اینکه همیشه مستقیماً مغز را “بسوزاند”.

چرا برق‌گرفتگی باعث مرگ می‌شود؟

سه علت اصلی:

1. به‌هم ریختن ریتم قلب (فیبریلاسیون بطنی)
2. توقف تنفس (اثر عصبی یا قفل‌شدن عضلات تنفسی)
3. آسیب‌های شدید بافتی/سوختگی و شوک + آسیب‌های ثانویه مثل سقوط و ضربه

برق‌گرفتگی ۲۲۰ ولت چقدر خطرناک است؟

خیلی خطرناک است، چون در شرایط رایج (دست خیس، کف مرطوب، تماس طولانی) می‌تواند جریان کشنده ایجاد کند. شدت خطر به این‌ها بستگی دارد:

• مدت تماس
• مسیر جریان (از قفسه سینه عبور کند یا نه)
• شرایط پوست و محیط
• وجود محافظ جان (RCD)

برق‌گرفتگی با سیم نول (Neutral) خطر دارد؟

بله، می‌تواند خطرناک باشد. چند نکته مهم:

• در سیستم‌های برق ساختمان، “نول” معمولاً نزدیک به زمین (Earth) در تابلوی برق به هم متصل می‌شود، اما این به معنی بی‌خطر بودن نیست.
• اگر بار/مصرف‌کننده روشن باشد یا اتصالات مشکل داشته باشند، نول می‌تواند ولتاژ داشته باشد.
• در صورت قطعی نول یا سیم‌کشی اشتباه، نول ممکن است عملاً “فاز” شود.
• اگر شما همزمان نول را لمس کنید و به زمین/فلز/بدن مرطوب وصل باشید، جریان از بدن عبور می‌کند.

پس: نول “همیشه بی‌خطر” نیست؛ مخصوصاً در ساختمان‌های قدیمی، اتصالات ضعیف، یا محیط مرطوب.